Του δρος. Φάνη Μαλκίδη
Επίκουρου καθηγητή κοινωνιολογίας
Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης
Μέρος 2ο Οι Θρακικές κοινότητες θα δώσουν μεγάλη σημασία στην εκπαίδευση. Η παιδεία κατά την τουρκοκρατία, είναι το κέντρο των δραστηριοτήτων, ο κύριος σκοπός της εκκλησίας, της δημογεροντίας και των συντεχνιών. Έχει μεγάλη επίδραση με όποιες μορφές και να εμφανίζεται, αρρεναγωγείο, παρθεναγωγείο ή αλληλοδιδακτικό, που αποτελεί το κλασικό δείγμα της κοινοτικής παράδοσης. Η μεγάλη ανάπτυξη της εκπαίδευσης που σημειώθηκε κατά τον 17ο και 18ο αιώνα υπήρξε απόρροια της οικονομικής ανάπτυξης των αστικών κέντρων, που βασίστηκε στην εξέλιξη των θρακικών συντεχνιών. Η έντονη συντεχνιακή παράδοση, που αναπτύχθηκε στο θρακικό χώρο, βασίστηκε στο θεσμό της κοινότητας, συμμετέχοντας στη διοίκησή της και αποδεικνύοντας πλούσια δραστηριότητα στην Ανδριανούπολη, στη Φιλιππούπολη - εδώ υπάρχει το αρχαιότερο κατάστιχο της συντεχνίας των αμπατζήδων (1685) - τις 40 Εκκλησίες, την Καλλίπολη, τη Ραιδεστό, την Αίνο, τη Στενήμαχο, τη Σηλυβρία και αλλού.
Στην επαναστατική προετοιμασία του Ελληνισμού οι κοινότητες, σε άμεση συνεργασία με τις συτνεχνίες, εμφανίζονται στο εθνικό – πολιτικό ζήτημα του υπόδουλου ελληνικού στοιχείου. Οι επαγγελματικές ενώσεις των θρακικών κοινοτήτων συμμετέχουν ενεργά στα κοινά, δίνουν αγώνες, έχουν μεγάλη εκτίμηση από τους δημογέροντες, και η οικονομική τους άνοδος ταυτίζεται με τη σύγχρονη αύξηση της πολιτικής του δύναμης, μέσα στον οθωμανικό χώρο. Τα μέλη των συντεχνιών στις παραμονές της επανάστασης αναλαμβάνουν ολοένα και μεγαλύτερη δράση με την μύηση πολλών Θρακών μαστόρων στους κόλπους της Φιλικής Εταιρείας. Οι τρεις ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας θα στρατολογήσουν το 1815, ως τέταρτο μέλος, το Θρακιώτη Αντώνιο Κομιζόπουλο από τη Φιλιππούπολη, έμπορο στη Μόσχα, τον οποίο ο Ξάνθος στα απομνημονεύματά του τον αποκαλεί «χρηστοήθη και έντιμον». Ο ιστορικός της Φιλικής Εταιρείας Ι. Φιλήμων παραθέτει 700 ονόματα Φιλικών, από τους οποίους οι 31 είναι Θράκες, και αναφέρει χαρακτηριστικά ότι «εάν οι Έλληνες έμποροι της Δύσεως και του Βορρά εκυοφόρησαν την Επανάστασιν του 1821 και Έλληνες της Οδησσού την εγέννησαν, Έλληνες της Θράκης τη εθήλασαν».
Πολύ πιο πριν από το Ρήγα, που ξεσήκωσε τους λαούς της Βαλκανικής ενάντια στην οθωμανική καταπίεση, επικριτής της ραγιάδικης αντίληψης και πρωτεργάτης της αφύπνισης υπήρξε ο Θρακιώτης από την Ανδριανούπολη, μοναχός στο Άγιο Όρος, Θεόκλητος Πολυείδης, που περιόδευσε στην Πετρούπολη, στη Λειψία και σε άλλες ευρωπαϊκές πόλεις καλλιεργώντας το επαναστατικό και φιλελληνικό πνεύμα. Το γραπτό του, «Οι χρησμοί του Αγαθάγγελου» δυνάμωσαν τον υπόδουλο Ελληνισμό στις δύσκολες ώρες, γεγονός που αντιλήφθηκε ο Ρήγας, ο οποίος είχε παραμείνει για ένα μεγάλο διάστημα στη μεγάλης στρατηγικής αξίας θρακική πόλη Ανδριανούπολη, πραγματοποιώντας την 1η έκδοση αυτού του έργου.
Οι παράγοντες, που δεν ευνοούσαν τη συμμετοχή του θρακικού Ελληνισμού στο ευρύτερο επαναστατικό κίνημα του ελληνικού λαού, ήταν πολλοί, το πεδινό του εδάφους, οι πυκνοί τουρκικοί πληθυσμοί, η γειτνίαση με την πρωτεύσουσα και τα πολλά τουρκικά στρατεύματα. Παρ’ όλ’ αυτά πολλές περιοχές της Θράκης εξεγέρθηκαν, η Σωζόπολη, η Καλλίπολη, ή Αίνος, τα Λαβαρα, η Σαμοθράκη. Είναι σημαντικό ότι η ιδέα της επανάστασης προήλθε και στο χώρο της Θράκης από την κοινοιτκή οργάνωση, από τις συντεχνίες, τους εμπόρους της διασποράς και τους σπουδαστές. Με την πρωτοβουλία αυτών γενικεύθηκε το επαναστατικό πνεύμα, στο οποίο συμμετείχαν οι κληρικοί που βρίσκονταν κοντά στο λαό, οι βιοτέχνες, οι γεωργοί, οι βοσκοί, που υπέφεραν από το τυραννικό οθωμανικό καθεστώς και τους συμπατριώτες τους συνεργάτες τους, ενώ ιδιαίτερη συμβολή στην επαναστατική αφύπνιση έχουν οι ιδιόμορφες κοινοτικές οργανώσεις των κλεφτών και των αρματολών.
Η Θράκη στη Χάρτα
Ο Ρήγας ορίζει τη Θράκη με τα ακόλουθα σύνορα, βόρειο όριο η οροσειρά του Αίμου, ανατολικά βρέχεται από τον Εύξεινο Πόντο, νότια από την Προποντίδα και το Αιγαίο, ενώ δυτικό άκρο είναι ο Στρυμόνας ποταμός. Τα τοπωνύμια που περιέχονται στη Θράκη αναφέρονται με αρχαία ελληνικά, βυζαντινά, νέα ελληνικά και τουρκικά, χωρίς αυτά να διαχωρίζονται με διαφορετική γραφή. Άλλωστε έχει υποστηριχθεί ότι η συγκεκριμένη έκδοση του Ρήγα έχει επισημανθεί ότι έχει μάλλον εθνικό παρά χωρογραφικό ενδιαφέρον.
Τα γεωγραφικά στοιχεία της Θράκης απεικονίζονται με πολύ περισσότερη σαφήνεια απ’ ό,τι για παράδειγμα της γειτονικής Μακεδονίας, δίνοντας έμφαση στην στρατηγικής αξίας περιοχή της Θράκης, στην Προποντίδα, στον Εύξεινο, στα θρακικά παράλια του Αιγαίου. Η Θράκη διαιρείται σε επιμέρους γεωγραφικές ενότητες – επαρχίες, οι οποίες παρά την σύγχρονη κυριαρχία των βιλαετίων, σαντζακιών, καζάδων, έχουν σχέση και αναφέρονται σε περιοχές δράσης και εξουσίας ορισμέμων αρχαίων θρακικών φύλων. Έτσι παρουσιάζονται 26 επαρχίες διαχωριζόμενες με διάστικτες γραμμές. Οι επαρχίες αυτές, όπου σημειώνονται παύλες επισημαίνεται ότι στην ίδια επαρχία αναγράφονται περισσότερα από ένα ονόματα φυλών, είναι οι εξής: ΣΑΡΔΙΚΉ-ΤΙΛΑΤΑΙΟΙ-ΚΕΛΕΤΙΚΗ-ΑΝΩ ΚΕΛΕΤΑΙ-ΑΣΤΙΚΗ 2) ΚΑΤΩ ΚΕΛΕΤΑΙ 3) ΟΥΣΚΙΔΕΣΙΑ 4) ΒΙΣΤΩΝΕΣ-ΚΙΚΩΝΕΣ 5) ΣΑΜΟΘΡΑΚΕΣ 6) ΟΔΡΥΣΑΙ 7) ΔΟΡΙΣΚΟΙ 8) ΑΨΙΝΘΟΙ-ΒΙΘΙΑΙ 9) ΑΥΛΑΙΟΙ 10) ΦΡΑΓΑΝΔΑΙ - Μαιδικόν γένος 11) ΜΑΙΔΟΙ 12) ΘΡΑΚΕΣ ΜΕΛΙΝΟΦΑΓΟΙ 13) ΘΡΑΚΕΣ ΟΡΕΙΝΟΙ 14) ΜΕΛΑΝΔΕΠΤΗ 15) ΔΕΛΤΑ ΘΡΑΚΙΚΟΝ 16) ΘΡΑΚΗΣ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΣ 17) ΤΡΗΡΕΣ 18) ΒΑΣΣΙΚΗ-ΒΕΣΣΟΙ 19) ΓΡΑΑΙΟΙ 20) ΔΟΒΗΡΑΙ 21) ΠΑΓΓΑΙΟΙ 22) ΣΤΡΟΠΑΙΩΝΙΟΙ 23) ΠΙΕΡΙΟΙ 24) ΥΛΛΙΣ Βασίλειον 25) Ανώνυμη επαρχία 26) ΣΑΤΡΑΙΟΙ-ΔΕΡΣΑΙΟΙ-ΣΑΠΑΙΟΙ-ΕΔΑΝΙΣ-ΟΔΟΜΑΝΤΙΚΗ
Οι επαρχίες στη Χάρτα του Γήγα ήταν γραμμένες με κεφαλαία γράμματα και η τελευταία επαρχία καλύπτει τα παράλια της σημερινής Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, ενώ η διαίρεση κατά φυλές παραπέμπει στη διοικητική διαίρεση της ρωμαϊκής περιόδου σε «στρατηγίες» και «φυλές». Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι περιοχές που καταλαμβάνουν ονομασίες δύο αρχαίων τοποθεσιών. Η Παιωνία απλώνεται από τον ποταμό Αξιό έως τον ποταμό Νέστο και η Μακεδονία από τη λίμνη Αχρίδα μέχρι βόρεια της Καβάλας. Και ο δύο αυτές περιοχές εισχωρούν στη Χάρτα στο χώρο που αποκαλείται Θράκη. Σημαντική καταχώρηση στη Χάρτα είναι πως μαζί με την ονομασία Θράκη δίνεται και αυτό της Ρούμελης, που μαζί τις εκδοχές Ρουμελία ή Ρομανία ή Ρωμανία αναφέρονται σε παλιότερους χάρτες (O. Dapper1688) αλλά και σύγχρονους χάρτες.
Η ανθρωπογεωγραφία της Θράκης στη Χάρτα του Ρήγα
Από τις σύγχρονες πόλεις της εποχής, που απεικονίζονται στη Χάρτα, τοποθετούνται γενικά στη σωστή τους θέση μεταξύ άλλων και οι: Ζίχνα, Δράμα, Καβάλα, Φιλιππούπολη Μελένικο, Κιουστενδίλ, Γκιουμουλτζίνα, η σημερινή Κομοτηνή, η οποία τοποθετείται αμέσως δυτικά του ποταμού Στρυμόνα, πάνω στον ποταμό Πόντο της Στρώμνιτσας. Ανακριβώς τοποθετείται νοτιοδυτικά της Φιλιππούπολης η πόλη Στανίμαχον (Στενήμαχος), αντί του σωστού νοτιοανατολικά.
Στις πόλεις, που σημειώνει στη Θράκη ο Ρήγας, συγχέει τη θέση της Βιζύης, η οποία τοποθετείται στην πεδιάδα της ανατολικής Ρωμυλίας ανατολικά του ποταμού Τούντζα, με το όνομα Βυζίη Καρά Μπουνάρ, προφανώς επειδή εκεί χωροθετήθηκε η περιοχή με το όνομα Αστική, πρωτεύουσα της ήταν η Βιζύη.
Τα σύγχρονα στοιχεία της εποχής σύνταξης της Χάρτας για τις πόλεις αναφέρουν την πόλη Κιοπρουσού, που δίνεται στην πόλη Μουσταφά Πασά (είναι το σημερινό Σβιλεγκράντ στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα), που προφανώς δηλώνει ότι η πόλη πήρε το όνομά της από ομώνυμο κτίσμα του Μουσταφά πασά και την ύπαρξη της πόλης Ουζουντζιόβα, μικρού οικισμού τον 19ο αιώνα, στις παρυφές της οροσειράς της Ροδόπης, έδρα μιας μεγάλης και διάσημης εμποροπανήγυρης σε ολόκληρο τον ευρωπαϊκό τμήμα του οθωμανικού κράτους.
Σε πολλές περιπτώσεις σημειώνονται τα αρχαία και βυζαντινά ονόματα των οικισμών μαζί με τα αντίστοιχα νεοελληνικά και τουρκικά. Επιτυχείς προσπάθειες ταύτισης ονομάτων και σωστής χωροθέτησης στη Χάρτα αποτελούν οι πόλεις: Νεάπολις = Καβάλα, Βονρτδιζσν = Εσκή Μπαμπά, Βεργούλη = Αρκαδιούπολις = (Λουλέ Μπουργκάζ), Τυρολόη = Τζιορλού, Βισθάνη = Ραιδεστός, Αλμυδησσός (Σαλμυδησσός) = Μήδεια κ.ά.
Σημειώνονται επίσης αρχαία τοπωνύμια πολεων, που κατά την έκδοση της Χάρτας δεν υπήρχαν, όπως για παράδειγμα Ακόντισμα, Δραβίσκος (Δραβήσκος), και τα οποία βρίσκονται στη σωστή τους θέση, ή άλλα όπως Πλωτινούπολις = Πλουδίν, ονομασία που αναφέρουν οι προγενέστεροι του Ρήγα γεωγράφοι Μελέτιος και Δημητριεύς, και η οποία υποδηλώνει ότι ο Ρήγας τους έλαβε υπόψη του. Υπάρχουν ακόμη αρχαίες πόλεις με λανθασμένη τοποθέτηση στη Χάρτα όπως η Τραϊανούπολις, η οποία τοποθετείται ανατολικά αντί δυτικά του ποταμού Έβρου.
Εσφαλμένες χωροθετήσεις γίνονται και σε περιπτώσεις άλλων οικισμών όπως η αρχαία πόλη Δόβηρος. Η αρχαία Ουσκιδάμη (Ουσκουδάμα) ταυτίζεται με την Στανίμαχον (Στενήμαχο) αντί το σωστό με την Αδριανούπολη. Το τοπωνύμιο Πιερία αναγράφεται από τον Ρήγα στην Πιερίδα Ροδόπης, η οποία φέρει το όνομα Πιέριοι, αναφέρεται πόλη Πέργαμον Περγαμάρ. Πρόκειται για φρούριο της αρχαίας Πιερίας, το οποίο αναφέρει ο Ηρόδοτος, καθώς και για επισκοπή που αναφέρει ο Μελέτιος. Ο Ρήγας χωροθετεί το Πέργαμον όχι στην Πιερίδα κοιλάδα ή στη Ηδωνίδα, αλλά κοντά στον πομακικό οικισμό Bergamon, βορειοδυτικά της Κομοτηνής.
Σε ορισμένα τοπωνύμια για την περιοχή της Θράκης ο Ρήγας παραθέτει επιπλέον και σύντομα περιγραφικα σχόλια. Στη χερσόνησο της Καλλίπολης: Λυσιμαχία. Ιλυκάμηλα. Στην ενδοχώρα της βορειοανατολικής Θράκης τοποθετείται το Ολειβήθριον, Καρτζιλάρ, το οποίο περιγράφεται ως Βασιλεύοσα των Αστών Πατρίς του Ορφέως, ανάμεσα στον κόλπο του Πύργου και τις υπώρειες του ανατολικού Αντιαίμου Τα αρχαία Λείβηθρα σήμερα θεωρείται ότι βρίσκονταν στις ανατολικές υπώρειες του Ολύμπου, όμως ο Ρήγας τα τοποθετεί στην Αστική, περιοχή κυριαρχίας της θρακικής φυλής των Αστών.
Η πόλη Ουζούν Κιοπρού σημειώνεται με το τοπωνύμιο: Μακρά γέφυρα καμάρων 150. Πρόκειται για γέφυρα με τα 174 τόξα, η οποία απεικονίζεται να συνδέει την ποταμολίμνη του ποταμού Αγριάνη (Εργίνη), πριν από τη συμβολή του με τον Έβρο. Στη σωστή θέση τοποθετούνται τα Άβδηρα λαγός πατρίς Δημοκρίτου Πρωταγόρου, των δύο αυτών μεγάλων Θρακών επιστημόνων της αρχαιότητας. Στη δυτική όχθη των εκβολών του Νέστου, εκεί όπου περίπου βρίσκεται η σημερινή Χρυσούπολη τοποθετείται η Σκαπτοσύλη. Πατρίς Γυναικός Θουκυδίδου. Ο Ρήγας σκολουθεί στο σημείο αυτό πιστά τις αναφορές του Στέφανου Βυζάντιου, ότι η συγκεκριμένη πόλη βρίσκεται απέναντι της νήσου Θάσου.
*Πολύ βορειότερα από την πραγματική τους θέση, στην ενδοχώρα της τοποθετούνται οι Φιλιππικοί Κάμποι. Εδώ ενικήθησαν ο Βρόντος και Κάσιος. Η πόλη των Φιλίππων τοποθετείται νοτιοδυτικά των Φιλιππικών Κάμπων, ενώ αντίθετα θα έπρεπε να βρίσκεται στο βορειοανατολικό άκρο της πεδιάδας.
Περίπου στη σωστή θέση τοποθετείται η βουλγαρική κωμόπολη Σαμάκοβο, βόρεια του όρους Ρίλα, με το εξής σχόλιο: Σαμοκόβ. Εδώ Ευγαίνει Σίδηρον. Το Σαμάκοβο της κεντροδυτικής Βουλγαρίας ήταν γνωστό ως κέντρο παραγωγής και επεξεργασίας σιδήρου, όπως και το συνώνυμο Σαμάκοβο της Ανατολικής Θράκης. Βορειοανατολικά του Μελενίκου, δυτικά του άνω ρου του Νέστου, νότια του Σαμάκοβου, στην περιοχή των σημερινών βουλγαρικών ορέων Πιρίν και Ρίλα σημειώνεται από το Ρήγα το εξής: Εδώ Εμφωλεύουν οι Γκιρντζαλήδες. Οι Κιρτζαλήδες ήταν μουσουλμάνοι στο θρήσκευμα κατ’ επάγγελμα ληστές, οι οποίοι με κυριότερο ορμητήριο την περιχή του Κιρτζαλή και του Χάσκοβου, της ανατολικής Ροδόπης, εξορμούσαν κατά των πληθυσμών της εύφορης κοιλάδας του άνω Έβρου, αλλά και ολόκληρης της ανατολικής Θράκης. Στο τέλος του 18ου αιώνα αυτές οι ληστρικές ομάδες επαναστάτησαν κατά του σουλτάνου, αλλά η ανταρσία τους απέτυχε. Ο Ρήγας είχε προσεγγίσει με μεγάλο ενδιαφέρον το κίνημα των Κιρτζαλήδων κατά του σουλτάνου, αφού κι αυτό συνέβαλλε με τη δυναμική του στη διάλυση του οθωμανικού κράτους και αναπτέρωνε τις ελπίδες των χριστιανών για τη δική τους απελευθερωτική επανάσταση. Την περίοδο εκτύπωσης της Χάρτας το κίνημα των μουσουλμάνων ληστών κατά της οθωμανικής αρχής ενδυναμωνόταν γι’ αυτό και ή αναφορά.
Στο τμήμα της Χάρτας που καλύπτει τον γεωγραφικό χώρο τη Θράκης, ο Ρήγας έχει σχεδιάσει τέσσερα σκαριφήματα-αναπαραστάσεις σημαντικών γι’ αυτών τεχνικών έργων, που αναδεικνύουν από μια άλλη σκοπιά την ανθρωπογεωγραφία της Θράκης. Αυτά τα τεχνικά έργα είναι:
Το Μακρόν Τείχος του Βυζαντινού αυτοκράτορα Αναστασίου (497-512), το οποίο, χωρίς να ονομάζεται, περιορίζει το νοτιοανατολικό άκρο της ανατολικής χερσονήσου της πρωτεύουσας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και φέρει την ονομασία Δέλτα Θρακικόν.
Το Μακρόν Τείχος στον ισθμό της χερσονήσου της Καλλίπολης, που ανέγειραν και ανοικοδόμησαν κατά καιρούς ο Μιλτιάδης, ο Περικλής και ο Ιουστινιανός.
Η Ξέρξου γέφυρα στον Ελλήσποντο, όπου επίσης σημειώνεται ο μυθολογικός Πύργος της Ηρούς, απέναντι ακριβώς από τη μικρασιατική Άβυδο.
Υδραγωγείον μεταξύ της Μεσημβρίας της Ανατολικής Ρωμυλίας και του ακρωτηρίου. Η γραμμή του υδραγωγείου συνδέει τον ποταμό Πάνιτζα Νύσσα με την παραλία του Ευξείνου Πόντου, χωρίς να σημειώνεται η πόλη την οποία προμηθεύει με νερό.
Συμπερασματικά
Ο Ρήγας άντλησε υλικό για τη Χάρτα, από τη βυζαντινή παράδοση, την κλασική δόξα και αξία των αρχαίων Ελλήνων και τις ιδέες της επαναστατικής Γαλλίας, που συγκλόνιζαν την Ευρώπη και τον κόσμο. Το περιεχόμενο της Χάρτας για τη Θράκη αναφέρεται βασικά στον αρχαίο κόσμο, μετέπειτα στο σύγχρονο κόσμο και ελάχιστα στη βυζαντινή πραγματικότητα. Αυτό το συμπέρασμα εκπορεύεται από το ότι ο χαρτογράφος Ρήγας ενδιαφέρεται περισσότεο για τον προσδιορισμό των θέσεων των αρχαίων τοποθεσιών παρά των νεοτέρων. Η προσπάθειά του δείχνει ότι ήθελε να αναπαραστήσει τον αρχαίο κόσμο και το μεγαλείο του.
Η Θράκη κρατά κεντρικό ρόλο στη Χάρτα, αφού βρίσκεται στο κέντρο μιας περιοχής, που ο Ρήγας θεωρούσε σημαντική για τη επιτυχία των στόχων του. Οι εσφαλμένες τοποθετήσεις πολλών τοπωνυμιών, εξηγούνται, αφού ο Ρήγας συμβουλεύτηκε παλιότερους χάρτες αλλά και της ίδιας περιόδου (Graeciae Pars του Delisle), οι οποίοι υπέπεσαν στα ίδια σφάλματα. Παρ’ όλες όμως τις παραλείψεις η Χάρτα λειτουργεί ως μέσο επικοινωνίας απεικονίζοντας την ιδεολογική αντίληψη του Ρήγα για τον κόσμο των Βαλκανίων και την εξέλιξή του και επόμενα και της Θράκης. Οι μετέπειτα έρευνες για την περιοχή θα πρέπει να εξηγήσουν πως αυτός ο χώρος, από κεντρικός γεωπολιτικά και γεωοικονομικά, την περίοδο έκδοσης της Χάρτας κατέληξε από τα τέλη του 19ου και μέχρι τα τέλη του 20ου αιώνα στο περιθώριο.
Βιβλιογραφία- Άμαντος Κωνσταντίνος, Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βλεστινλή, Αθήνα 1997.
- Βακαλόπουλος Κωνσταντίνος, Ιστορία του Βόρειου Ελληνισμού. Θράκη. Θεσσαλονίκη 1991.
- Βρανούσης Λάμπρος, Ρήγας: Έρευνα, Συναγωγή και Μελέτη, Αθήναι 1957.
- Δημητριάδης Ευάγγελος και Τσότσος Γεώργιος, «Η Θράκη στη Χάρτα του Ρήγα Βελεστινλή: Μία ιστορικογεωγραφική προσέγγιση», στο: Οι πνευματικές σχέσεις του Ελληνισμού με τους Βαλκανικούς λαούς (18ος – 20ος αιώνας) Πρακτικά Α΄Διαβαλκανικού Συνεδρίου Κομοτηνή 1999 σελ. 155-175.
- Γερμίδης Άγγελος, Ιστορικογεωγραφική περιγραφή της Ανατολικής Θράκης, Θεσσαλονίκη 1984.
- Κανατσούλης Δημήτρης, Η Θράκη κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους Θεσσαλονίκη 1979.
- Καψής Αντώνιος, Ο ελληνισμός της Θράκης στους Ρωμαϊκούς χρόνους, Αθήνα 1963.
- Κιτρομηλίδης Πασχάλης, Ρήγας Βελεστινλής. Θεωρία και Πράξη, Αθήνα 1998.
- Κιτρομηλίδης Πασχάλης, Ρήγα Βελεστινλή. Απάνθισμα Κειμένων, Αθήνα 1998.
- Κορδάτος Γιάννης, Ρήγας Φεραίος και Βαλκανική Ομοσπονδία, Αθήνα 1974.
- Κούκος Μόσχος και Τσακίρη Ευαγγελία, Η προσφορά Θρακών εκπαιδευτικών στα γράμματα και στο Έθνος. Κομοτηνή 1997.
- Κουρτίδης Κωνσταντίνος, Ιστορία της Θράκης από των Αρχαιοτάτων Χρόνων μέχρι του 46 μ.Χ. τ. 1ος Αθήναις 1932.
- Μαλκίδης Φάνης, «Θρακικός κοινοτισμός και πολιτική στην προεπαναστατική περίοδο», εισήγηση στο 3ο Συμπόσιο Θρακικών Σπουδών: Μεταβυζαντινή Θράκη. Κομοτηνή, 24-25/5/1998.
- Μελάς Βασίλης, Η Χάρτα του Ρήγα: Διακόσια Χρόνια από την Έκδοσή της, Αθήνα 1997
- Πανταζόπουλος Νίκος, Μελετήματα για τον Ρήγα Βελεστινλή, Αθήνα χ.χ.
- Παπαθανάση- Μοισιοπούλου Καλλιόπη, Συντεχνίες και επαγγέλματα στη Θράκη 1685-1920, Αθήνα 1985.
- Παπουτσάνης Τάσος, «Συνοπτική αναφορά στη χαρτογράφηση του ελληνικού νησιωτικού χώρου, στο Χαρτογράφηση του Ελληνικού Παράλιου και Νησιωτικού Χώρου», Πρακτικά του 7ουΔιεθνούς Συμποσίου της IMCOS Αθήνα 6-8/101989 Αθήνα 1994 σελ. 217-238.
- Ρήγας Βελεστινλής, Χάρτα της Ελλάδος, Αθήνα 1993.
- Σαμοθράκης Αχιλεύς, Ιστορία της Θράκης Θεσσαλονίκη 1939.
- Σαμσάρης Δημήτρης, Ιστορική Γεωγραφία της Ανατολικής Μακεδονίας κατά την Αρχαιότητα Θεσσαλονίκη 1976.
- Τοντόροφ Νικολάι, Η Βαλκανική Πόλη 15ος – 19ος αιώνας, Αθήνα 1986http://www.hellenicway.ca/nov02/chart2.htm |
0 σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου